...over de goeie ouwe tijd wil hij absoluut niet praten en als naïeve idealist te boek staan zeker niet. Robert Wyatt ziet alleen bepaalde verbanden in de stand der dingen. Voldoende realist om te zien dat zelfs zijn muziek maar entertainment is en wij onze luxe aan de uitbuiting van de derde wereld te danken hebben. Een gesprek over cultureel imperialisme: 'De hele wereld luistert naar in het Engels gezongen popmuziek omdat de distributiekanalen voor het grootste deel in handen zijn van de Engelssprekende landen’...

 

Teks : PETER VAN BRUMMELEN
Fotografie : FRAN VAN DER HOEVEN


KEURIG OP tijd arriveren we in de opgegeven straat in de Londense buitenwijk Twickenham. Een lichte twijfel bevangt ons als we ontdekken dat er twee deuren getooid zijn met het nummer 57 en dat geen van beide een naambordje draagt. Kruis of munt dan maar? Niet nodig, een nadere bestudering van de deuren biedt uitkomst. De deur waarop middels stickers steun wordt betoogd aan de stakende mijnwerkers verschaft zonder twijfel toegang tot de woning van de geëngageerde popmuzikant Robert Wyatt.

Het interieur van huize Wyatt ademt de sfeer van een derde wereldwinkel. Zo'n beetje ieder onderdrukt volk heeft in de vorm van een affiche een eigen plaatsje aan de wanden. Wyatt zoeft als een deelnemer aan de paralympics in zijn rolstoel door de woning en presenteert drie bakken koffie. Op de draaitafel toeteren en pingelen onze landgenoten Willem Breuker en Leo Cuypers er lustig op los. Met inachtneming van de eerder telefonisch overeengekomen voorwaarden (a. er wordt letterlijk geciteerd, b. de heer Wyatt zal niet worden afgeschilderd als een in een Londense buitenwijk wegkwijnende naïeve idealist en c. er zal niet worden geluld over de 'good old days' ['cause there weren't any']), beginnen we aan het interview. Lachend vertelt Wyatt desgevraagd over zijn toetreding tot de Engelse communistische partij: 'Well, een paar jaar geleden hoorde ik iets over een internationale communistische samenzwering met het doel de macht van het grootkapitaal, de NAVO en meer van dat soort kwaads omver te werpen. Ik dacht: mooi, dat is echt iets voor mij, daar moest ik me maar eens bij aansluiten.'

In Nederland is er binnen de communistische gelederen sprake van een botsing tussen de oude garde en een vernieuwing nastrevende jonge lichting. Speelt iets dergelijks ook in Engeland?

‘Ja, althans zo beschrijven die zogenaamde nieuwlichters zelf wat er aan de hand is. Wat er werkelijk plaatsvindt is dat een nieuw soort middleclass-elite de macht van de oude en geharde vakbondsleden probeert over te nemen. De partij wordt overspoeld door hoog opgeleide, welbespraakte en mediabewuste jonge leden, die denken dat ze zeer modern zijn door veelvuldig begrippen als feminisme en nucleaire ontwapening te hanteren. Van enige binding met de werkende klasse is geen sprake. Ze doen mij vooral aan hippies denken. ‘Love and peace’, verder komen ze niet.

'Al snel nadat ik lid ben geworden, ontdekte ik dat de partij maar bitter weinig voorstelt. De Engelse communistische partij heeft eigenlijk maar een goed punt en dat is het uitstekende dagblad The Morningstar. Voor de rest is het niet meer dan een stel onbetekenende academici. Mijn lidmaatschap moet je ook niet al te belangrijk opvatten. Communisme en socialisme, het zijn van die enorm brede en rekbare begrippen. Ik omschrijf mijn politieke visie liever als internationalisme.'

Wat houdt dat in het internationalisme?

'Ik vind het de grootst mogelijke nonsens om over politiek binnen een land te praten. Je kunt volgens mij alleen iets zinnigs over politiek zeggen als je het geheel op wereldniveau beschouwt. Het belangrijkste gegeven binnen de internationale politiek is de absolute alleenheerschappij van de Verenigde Staten. Onze cultuur, onze produktiemethodes, alles staat onder directe invloed van Amerika. Het idiote is dat die gigantische invloed door vrijwel iedereen, inclusief de gevestigde oppositie, als normaal wordt beschouwd. Ik zie hier in de rijke landen, in tegenstelling tot in de derde wereld, voorlopig dan ook nog geen beweging opkomen die zich daar krachtig tegen zal verzetten. Degenen die werkelijk lijden, die op traditionele wijze worden uitgebuit zijn de mensen in Thailand en Taiwan, de Zuid-Amerikaanse boeren en de mijnwerkers in Zuid-Afrika. Zij vormen het internationale, voor het rijke Westen ploeterende proletariaat. Het is heel moeilijk om de mensen hier dat in te laten zien. Politiek wordt meestal gezien als iets dat zich binnen de eigen nationale grenzen afspeelt. Als je het bijvoorbeeld over het proletariaat hebt, dan wordt er alleen gekeken naar de arbeiders in het eigen land. Die zijn er een stuk beter aan toe dan vroeger, dus... "what's the problem?" Wat ze niet inzien is dat het kapitalisme een volkomen internationaal verschijnsel is. De koffie die jij nu zit te drinken is verbouwd in Malawi, zo ongeveer een kolonie van Zuid-Afrika waar de bevolking moet werken onder omstandigheden die in weinig onderdoen voor slavenarbeid. De tabak die je rookt, idem dito. Al onze luxe is gebaseerd op de uitbuiting van de derde wereld. Alles grijpt in elkaar. Het is volkomen onjuist om politiek te zien als iets wat zich binnen een land afspeelt."


KARL


Op welke theoretici is jouw internationale visie gebaseerd?

'Niemand die zich met politiek of economie bezighoudt kan om Marx heen. Zelfs rechts niet. Een tijdje geleden zag ik bijvoorbeeld op de cover van Newsweek een groot portret van Marx met daarboven in grote letters "Marx is dood". Kijk, als je honderd jaar na je overlijden nog de voorpagina van een rechts weekblad weet tehalen, dan moet er toch wel iets bijzonders aan de hand zijn. Marx bijdrage is so belangrijk dal werkelijk niemand er om heen kan. Het is als met Darwin en Freud, je kunt argumenten tegen ze inbrengen, maar je kunt ze nooit ontkennen. Mijn denkbeelden zijn voor een zeer groot deel gebaseerd op het werk van Marx."

Cynici beweren dat Marx een negentiende eeuwse denker is en dientengevolge geen enkele oplossing kan bieden voor de hedendaagse problemen.

'Tot voor vijf jaar geleden meende ik ook dat het onzin was om iemand uit de vorige eeuw bij onze moderne problemen te slepen. Maar als je de politiek op een internationaal niveau beschouwt, dan stuit je telkens weer op de analyses van Marx, en ook Lenin. Neem bijvoorbeeld de manier waarop de multinationals te werk gaan. Ze worden nog immer groter en groter en hebben bijna de gehele derde wereld in hun macht. Dat is gewoon Lenins klassieke imperialismetheorie in de praktijk. Een ander voorbeeld: als de Verenigde Staten het weer eens hoogdravend over het behoud van het christendom in Midden-Amerika hebben, dan hebben ze het in werkelijkheid over het behoud van hun economische controle. Dat christendom interesseert ze werkelijk geen ene moer. Dergelijk bedrog heeft Marx feilloos blootgelegd. Ik zie Marx vooral als een groot historicus. Een Marxistische analyse van de geschiedenis leidt exakt tot wat er zich momenteel op internationaal niveau afspeelt. Maar natuurlijk, Marx is een negentiende eeuwer en draagt dus onvermijdelijk de beelden en vooroordelen van zijn tijd met zich mee. Ik ben ook beslist geen volgeling van het evangelie volgens Sint Marx. Maar ik geloof niet dat je iets kunt begrijpen van wat er in de wereld aan de hand is zonder iets van Marx te begrijpen.'

Hoe zie jij de relatie tussen popmuziek en politiek?

'Het valt mij op dat discussies over dit onderwerp altijd over de tegen het establishment gerichte popmuziek van mensen als John Lennon, Johnny Rotten, Elvis Costello en The Special AKA gaan. Zulke mensen leveren hele opbeurende bijdragen, maar wat volgens mij in dit verband veel belangrijker is, is de immense macht van datzelfde establishment over de popmuziek. Evenals de film-en televisie-industrie maakt de populaire muziek deel uit van het kapitalistische stelsel. Een van de opvallendste kenmerken daarvan is de macht van de Engelssprekende landen, Amerika en Engeland bezitten een vrijwel absolute controle over de communicatiemarkt. De hele wereld luister naar in het Engels gezongen popmuziek. Niet omdat die muziek zo fantastisch is, maar omdat de distributiekanalen voor het grootste deel in handen zijn van de Engelssprekende landen. Kijk naar Nederland: jullie hitparades staan vol Engelse en Amerikaanse groepen en zelfs Nederlandse groepen zingen in het Engels. Dat is toch een waanzinnige situatie. Ik zou me daar als Nederlander bijzonder kwaad om maken. Het lijkt wel alsof jullie gekoloniseerd zijn door de Engelssprekende landen! Het feit dat de hele wereld naar Engelstalige popmuziek luistert is terug te voeren op de tijd dat Engeland nog, zoals Amerika nu, een wereldmacht was. Ik zie reikhalzend uit naar tekenen van verzet tegen dat Anglo-Amerikaanse monopolie binnen de populaire cultuur. Zingen in je eigen taal is wat dat betreft al een heel mooi symbool'.

ENTERTAINMENT


'Ik voel me uiterst oncomfortabel binnen de rock-industrie, een industrie die tot op haar grondvesten verrot is. Wat voor goeds iemand ook binnen het kader van de popmuziek probeert te doen, hij ontkomt nooit aan het feit dat hij deel uitmaakt van het kapitalistische systeem. Ook ik ben daar een onderdeel van, simpelweg omdat ik geld nodig heb.'

Dit is de eerste keer dat ik iemand hoor toegeven dat hij muziek maakt om geld te verdienen.

'Ik kan natuurlijk wel allemaal verheven verhalen gaan zitten ophangen, maar muziek maken is voor mij gewoon een baan. er dient op de een of andere manier brood op de plank te komen en toevallig is het enige wat ik kan muziek maken. Idealen over de effecten van mijn muziek? Kom nou toch, zie je me soms voor een overjarige hippie aan of zo? Voor zover je door middel van muziek al iets zou kunnen veranderen, is dat voor mij met het kleine beetje dat ik verkoop zeker niet weggelegd. Ik probeer het publiek te vermaken door platen te maken. En als ze mijn platen kopen, dan kan ik eten, zo simpel ligt dat. Het is entertainment, meer niet.'

Ik zou jouw muziek toch niet direct als entertainment omschrijven.

Dan snap ik eerlijk gezegd niet waarom je er dan naar zou luisteren. Het hangt er natuurlijk wel vanaf wat je onder entertainment verstaat. Sommige mensen zien in kunst niets meer dan decoratie. Anderen zien kunst als een spiegel of een hamer. Voor mij is kunst een medicijn. Het beurt ons op en dat is wat ik bedoel met entertainment. Entertainment klinkt als iets onbelangrijks, iets onbenulligs. Maar dat bedoel ik niet. Kunst prikkelt ons verstand en ons gevoel en dat is uitermate belangrijk. Het beroerde is alleen dat kunst door het establishment wordt aangegrepen om haar eigen positie te verstevigen. En daarom is kunst in de meeste gevallen niet meer dan een kwakzalversmedicijn. Als je hier een protestplaat opneemt, dan wordt dat meteen benut door het establishment: 'Kijk eens hoe gelukkig en vrij je wel niet bent. Je kunt gewoon een protestsong opnemen en niemand houdt je tegen. Dat bewijst toch wel hoe fantastisch ons systeem is!' Kritische popmuziek heeft vrijwel altijd een effect dat volkomen tegenovergesteld aan de boodschap is. 'Gevaarlijke' popmuziek wordt getolereerd, aangemoedigd zelfs, omdat op die manier energie die anders wel eens voor werkelijk gevaarlijke zaken aangewend zou kunnen worden in de kiem kan worden gesmoord.'

Met constant dat idee in het achterhoofd moet jij je als kritisch popmuzikant in een uiterst frustrerende positie bevinden.

'Inderdaad, als kritisch popmuzikant dien je dan ook gewapend te zijn met een flink ontwikkeld gevoel voor humor, haha. Het enige wat ik in mijn toestand kan doen is zoveel mogelijk verzet bieden, vooral geen concessies doen. Ik vergelijk mijn positie wel eens met die van de verzetsbewegingen tijdens de tweede wereldoorlog. Op zichzelf konden zij niets doen om zich van de Nazi's te bevrijden, maar zij waren wel in staat het ideaal van een alternatief, het licht aan het einde van de tunnel, levend te houden.'

'Mijn persoonlijke medicijn is bijvoorbeeld het opnemen van YOLANDA, een song van de in Zuid-Amerika immens populaire Cubaanse popster Pablo Milanes. De enige Cubanen die we via de gebruikelijke kanalen te horen krijgen zijn de dissidenten en de vluchtelingen. Gelukkige Cubanen lijken niet te bestaan. Ik luister veel naar Radio Havanna, en als ik daar dan een nummer van Pablo Milenes, een gelukkige Cubaan, hoor, is dat heel bevredigend. Dat bewijst dat niet iedereen zich naar de wil van de Verenigde Staten hoeft te schikken. Zo'n nummer neem ik dan graag op. Dat is prima voor mijn moraal.'


KUNST


De laatste jaren zing je hoofdzakelijk over situaties in de derde wereld. In tegenstelling tot vroeger lijk jijzelf niet meer in je songs voor te komen.

'Datgene waar ik over nadenk en wat ik zie, dat ben ik zelf. Ik ben niet het type dat zich de hele dag met de bestudering van zijn eigen zieleroerselen bezighoudt. Misschien ben ik daarom ook eigenlijk wel niet de juiste persoon om als kunstenaar door het leven te gaan. De enige persoon die iets over mijzelf zou kunnen zeggen, zou iemand anders zijn. Als je ergens naar kijkt, dan zie je niet je eigen ogen, je ziet wat je ziet. Ik kan mijn eigen ogen niet beschrijven, want ik kan ze niet eens zien. Ik houd er vooral van om over dingen te zingen. Op zichzelf is dat een vorm van verzet tegen het alomheersende idee binnen de moderne kunst dat de kunstenaar zich aan iedere vorm van sociale verantwoordelijkheid dient te onttrekken. Het vertroetelen van je eigen kleine breintje en je vooral niet inlaten met die grote boze wereld daarbuiten is weer heel modieus in artistieke kringen. Een dergelijke werkwijze zou bij mij hoogstwaarschijnlijk tot claustrofobie lijden.'

Op je elpee ROCKBOTTOM bezong je toch op een hele persoonlijke manier je eigen ervaringen. Voel je nooit weer de behoefte om je op een dergelijke manier te uiten?

'Dat internationalisme waar we het al eerder over hadden is voor mij iets heel persoonlijks. Het feit dat we in een heel kleine wereld leven, dat we nauw verbonden zijn met ogenschijnlijk ver verwijderde volkeren, is voor mij de meest opwindende ontdekking die ik ooit gedaan heb. Die ervaring verwerk ik onder andere door songs van artiesten uit de derde wereld te coveren. Voor mij ligt dat even persoonlijk als de songs op ROCKBOTTOM. Ik pak de zaken echter anders aan. Je zou het kunnen vergelijken met de ontwikkeling van kind tot volwassene. Als kind ontwikkel je op school je eigen spieren en je eigen taal. Dan volgt een periode waarin je die spieren en die taal gaat toepassen in de echte wereld. Ik houd niet van het idee van de kunstenaar die voor altijd op de speelplaats blijft rondhangen uit angst zijn zuiverheid te beschadigen.'

Je bent nu al zo'n twintig jaar actief binnen de popmuziek. Je muziek wordt nog altijd als belangrijk beschouwd en jonge mensen als Elvis Costello, Ben Watt en Working Week vragen je met hen samen te werken. Vleien dat soort dingen je?

'Zeker! Ik kan me goed herinneren dat ik in '77 samen met mijn vrouw een punkconcert bezocht. We waren allebei doodnerveus. We waren te oud en zagen er helemaal verkeerd uit. Onze verwachting was dat we zo ongeveer neergeknald of opgevreten zouden worden. Maar zo gauw we binnenkwamen was het van: 'Hello, nice to see you'. Dat was echt heel leuk. Ik had altijd het idee dat er binnen de rockmuziek maar een wet bestond en die luidde dat je na het bereiken van een bepaalde leeftijd niet meer meetelde. Dat mensen die half zo oud waren als ik naar mijn muziek luisterden en dat iemand als Elvis Costello me vroeg met hem samen te werken, kwam voor mij als een complete, maar wel zeer aangename verrassing.'

Samen mei Mike Ratledge en Kevin Ayers vormt drummer Robert Wyatt aan het einde van de jaren zestig de groep Soft Machine. De eerste elpees van deze roemruchte jazz-rockformatie vallen vooral op door het hoge en hese stemgeluid van Wyatt. Om boven het lawaai van zijn drumstel uit te komen heeft deze een volkomen unieke zangstijl ontwikkeld. Na vier elpees verlaat Wyatt Soft Machine en richt de groep Matching Mole op. Een val uit een raam doet hem in '73 voor de rest van zijn leven in een rolstoel belanden. De verwerking hiervan vindt plaats op de solo-elpee Rockbottom, het hoogtepunt uit Wyatt' Carrière. Zijn zich vooral in een sterke betrokkenheid bij de derde wereld uitende politieke bewustzijn krijgt gestalte op de opvolger Ruth is Stranger than Richard. Na een lange tijd van stilte duikt Wyatt in '8O plotseling weer op als hij voor het Rough Trade-label een reeks singles opneemt, die later gebundeld worden op de elpee Nothing Can Stop Us. De elpee bevat hoofdzakelijk covers van uiteenlopende nummers als de Zuid-Amerikaanse klassieker Caimanera, At last I’m Free van Chic en Billy Holidays Strange Fruit. Het speciaal voor hem door Elvis Costello geschreven Shipbuilding levert cultheld Wyatt zowaar een bescheiden hit op. De mini-elpee Work In progress bevat onder meer covers van songs van Victor Jara en de Cubaanse popster Pablo Milanes. Wyatt's meest recente produkt is de samen met de ex-leden van henry Cow opgenomen plaat The Last Nightingale, waarvan de opbrengsten bestemd zijn ter ondersteuning van de Engelse stakende mijnwerkers.